10 dingen die je moet weten over terrils !

#1 Wat is een terril ?

Een terril is een ophoping van steriele (mineraalloze) resten van schalie, zandsteen en diverse soorten afval van de onder- en bovengrondse mijnbouw (gebruikte rails, sloopafval, dwarsliggers) of zelfs nog andere materialen, zoals huishoudelijk afval. Op een gegeven moment haalden de steenkoolmaatschappijen ook het vuilnis op in de mijnwerkersdorpen of ‘cités’ die ze beheerden. Dat afval deponeerden ze aan de rand of aan de voet van de terril

#2 Brand!

De restverbranding van een terril heeft te maken met de aanwezigheid van resten steenkoolhoudend organisch materiaal. Vroeger gebeurde het sorteren van de kolen handmatig en waren de stukken steen nog erg groot. Daardoor zitten de oudste terrils vol lege volumes en resten die nog veel steenkool bevatten (tot 30%). De kans is er dan ook groter dat ze massaal gaan branden. We spreken dan van zelfontbranding. Die is het gevolg van de spontane ontbranding van pyriet, waarbij de temperatuur kan oplopen tot boven de 1000°C. Deze terrils kunnen nog wel dertig jaar lang vuur vatten. Aan het oppervlak en via spleten ontstaan fumarolen, gaten waaruit zwaveldampen en -geuren opstijgen. De grond op deze terrils is her en der brandend heet en vormt een reëel gevaar.

#3 Archipels van biodiversiteit

Terrils liggen meestal in een intensief agrarisch landschap of binnen een dicht stedelijk netwerk. Ze zijn als het ware een toevluchtsoord geworden voor soorten waarvan de natuurlijke habitat versnipperd of verstoord is. Door de aard van de onderlaag en hun diverse verschijningsvormen vormen terrils ook een geschikte plek voor zogenaamde pionier- en/of xerothermofiele (droogte- en warmteminnende) soorten, die in deze streek eerder zeldzaam zijn. Door die twee bijzondere aspecten is er op de terrils van het Frans-Waalse mijnbekken een absoluut unieke biodiversiteit ontstaan.

#4 Openbare ruimte of privédomein?

De situatie is in beide landen verschillend. De Franse steenkoolmijnen zijn vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog genationaliseerd. Bij de sluiting van de koolmijnen in 1990 werd maar één grote eigenaar vastgesteld: Charbonnages de France. Dat er slechts één gesprekspartner was, vergemakkelijkte uiteraard de onderhandelingen over de toekomst van de terrils. De grote en kleine lokale overheden van de regio konden onderhandelen over de aankoop, waardoor nagenoeg alle sites toegankelijk werden voor het publiek. In België liep het allemaal wat anders. De steenkoolmijnen waren er in handen gebleven van een hele rits verschillende privébedrijven en er was maar weinig interactie met de publieke sfeer. De onderhandelingen over de overdracht bleken er dan ook een stuk ingewikkelder.

#5 Allemaal kegelvormig?

De kegelvormige of conische terril blijft ‘iconisch’. De legendarische driehoekige vorm in een overwegend antraciete kleur is een vaste waarde in het landschap en het eerste beeld dat in ons opkomt. In werkelijkheid kunnen terrils nog andere vormen hebben, afhankelijk van de periode en de plaats. Sommige zijn inderdaad kegelvormig, maar andere zijn dan weer plat of tafelvormig of kregen zelfs een mengvorm.

#6 Opgelet … kwetsbare sites!

Mettertijd en na tientallen jaren van verwaarlozing zijn de terrils uiteindelijk volledig heroverd door de natuur. In de verlaten gebieden doken nieuwe vormen van leven op die in contrast staan met hun directe omgeving, of dat nu stedelijk of agrarisch gebied is. Deze ‘archipels’ van biodiversiteit zijn waardevol en zeldzaam. Dat de terrils nu geleidelijk weer worden ingenomen door de bewoners en toeristen, is dan ook niet helemaal zonder gevolgen voor de fauna en flora. Om op een respectvolle manier van deze plekken te kunnen genieten, moeten we de juiste balans vinden en implementeren.

#7 Industrieel erfgoed binnen handbereik

Sommige terrils zijn sinds de sluiting van de mijnen nooit meer gebruikt. Hier en daar zijn de installaties voor de aanleg van de terrils nog gedeeltelijk aanwezig. Tegen de hellingen of vlak rond de sites zie je af en toe nog laadbruggen (zonder rails, maar nog wel met betonnen dwarsliggers), metalen glijbanen, funderingen van kabelbaanpylonen enz. Deze nog tastbare elementen zijn echter zeldzaam. Recent zijn initiatieven ontstaan om fragmenten van verdwenen onderdelen op een kunstzinnige manier te reproduceren of op te roepen en zo de site een vleugje magie mee te geven.

#8 Wauw, wat een uitzicht!

Onze streek is relatief vlak, waardoor we niet vaak de kans krijgen om het weidse landschap te bewonderen. De terrils vormen dan ook een fraai uitzichtpunt om ons erfgoed te observeren. Hoe hoog de terril ook is, als bezoeker zul je steevast verrast zijn door het adembenemende panorama over de omgeving. Leuk om te doen: probeer bepaalde oriëntatiepunten te herkennen, zoals klokkentorens, belforten, industriebedrijven, windmolens, grote verbindingswegen of zelfs … de andere terrils in de omgeving.

De heuvels zijn namelijk de ideale plek om de ‘keten’ van terrils letterlijk in beeld te zien: vaak zie je vanaf de top wel meer dan tien terrils op een rij liggen. Zeker eens proberen dus, het uitzicht is de moeite waard!

#9 Wandelen en sporten in de natuur

Veel mensen denken vaak dat een terril alleen bedoeld is voor een wandeling rond erfgoed of natuur. Niets is minder waar! Wie had kunnen denken dat je ooit in Noord-Frankrijk een skioord zou aantreffen? Toch is dat al sinds 1996 een feit in Noeux-les-Mines, op een hoogte van 119 meter. Oké, het is geen uitgestrekt bergmassief, maar de voorzieningen mogen er zijn: er is een mechanische skilift en een synthetische piste mét buckelpiste voor een intensere beleving.

Mag het iets ‘gewoner’? Sinds het midden van de jaren negentig kun je heerlijk zwemmen aan de Terril des Argales in Rieulay. Er is zelfs een zandstrand aangelegd!

Al in de jaren tachtig kwamen de adrenalinesporten in de natuur op de terrils in opmars, zoals mountainbiken of strandzeilen. Maar vooral liefhebbers van parapente ontdekten in de terrils hun favoriete stek: met een minimum aan hoogteverschil stijg je perfect op en ben je vertrokken voor een snelle maar adembenemende tocht over het mijnlandschap.

#10 Bloemen tussen de kiezels of kiezels met bloemen?

Als je aandachtig rondkijkt en eens let op wat er allemaal aan je voeten ligt, ontdek je op sommige stenen van de terrils misschien wel motieven van bladeren en takjes of bijzondere versieringen.

Dit zijn plantenfossielen van soorten die al sinds mensenheugenis verdwenen zijn en die 325 miljoen jaar geleden de gigantische moerasbossen van het Carboon vormden.

De meeste planten uit die periode zijn vergaan zonder een spoor achter te laten.

Maar een klein deel van de plantensoorten bleven vastzitten in fijne sedimenten en zijn gemineraliseerd naarmate die sedimenten gingen stollen - een proces van miljoenen jaren. Nog andere hebben hun sporen achtergelaten in het gesteente.

Dierlijke fossielen zijn veel zeldzamer op de terrils, hoewel er recent nog enkele fossiele insecten zijn gevonden op een terril in Avion.

Let op! Ook al is het verleidelijk, het is niet toegestaan om fossielen of stenen mee te nemen: in tegenstelling tot bloemen groeien ze niet terug!